Bosostopy, Miodojad, Dziadek, Bóg gór, On
Bosostopy, Miodojad, Dziadek, Bóg gór, On – to tylko niektóre z imion, które ludzie na całym świecie nadali niedźwiedziowi. Dziś obchodzimy zupełnie nieokrągłą, bo 103 rocznicę śmierci Bronisława Piłsudskiego – jednego z pionierów polskich badań etnograficznych i orientalistycznych, badacza kultur Ajnów i Podhalan. Sylwetka niedźwiedzia jest obecna w nich obu. Jakie elementy biologii tego największego tatrzańskiego ssaka przełożyły się na legendy o Nim – tego dowiecie się z dzisiejszego artykułu.
Bosostopy
W posiadaniu Muzeum Tatrzańskiego im. dra Tytusa Chałubińskiego znajduje się kilka okazów niedźwiedzia brunatnego (Ursus arctos) w tym okaz wypreparowany przez Antoniego Kocyana jeszcze w XIX wieku. Ponadto w zbiorach odnajdziemy skórę, liczne fotografie oraz blisko 7 tysięcy skamieniałych kości niedźwiedzia jaskiniowego. Wśród nich wyróżnia się fragment łapy: paliczek, czyli kość palca. Dlaczego? Łapy mocno wpłynęły na obecność niedźwiedzi w wierzeniach i mitach. Ze względu na stopochodność tropy tylnych łap niedźwiedzi przypominają ślady bosych, ludzkich stóp. Niedźwiedzie potrafią też stać na tylnych łapach przez dłuższy czas. Te i inne cechy sprawiły, że od zarania dziejów człowiek traktował niedźwiedzia jak krewniaka lub nawet uosobienie boga.
Miodojad
Wszystkożerność, w tym zamiłowanie do słodkiego, stało się kolejną cechą pozwalająca ludziom utożsamić się z tym zwierzęciem. Dieta niedźwiedziowatych jest zależna od gatunku, pory roku miejsca ich występowania. Upraszczając, niedźwiedziowate pozyskują kalorie głównie z jagód i innych części roślin oraz z owadów – w tym skąpanych miodem larw pszczół. Nie pogardzą też padliną. Jedynym stricte mięsożernym gatunkiem jest niedźwiedź polarny. Tym samym trudno mówić o zagrożeniu ze strony niedźwiedzia w stosunku do zwierząt hodowlanych. Sytuacje te zdarzają się sporadycznie i dotyczą głównie młodych kopytnych, które są łatwym łupem dla tego oportunistycznego drapieżnika. Tatrzańskie niedźwiedzie, jeśli w ogóle polują, wybierają jelenie. Wśród łatwo dostępnych, dla niedźwiedzi, pokarmów należy też wymienić resztki pozostawione przez ludzi przy szlakach. Niedbalstw to jest groźne zarówno dla człowieka, jak i zwierzęcia.
Dziadek
Niezliczona ilość czynników wpływa na to, czy odnajdziemy szczątki wymarłych zwierząt. Istnieje jednak pewna recepta na dobrze zachowane szczątki: w pewnym uproszczeniu potrzebne jest nam miejsce poza otwartą przestrzenią, w której nawet kości ulegają szybkiej degradacji (jaskinia), miejsce, gdzie czynniki fizykochemiczne chronią przed rozkładem (jaskinia, gdzie ze sklepienia kapie woda nasycona węglanem wapnia), i wreszcie miejsce, gdzie z jakiegoś powodu masowo umierały zwierzęta.
Niedźwiedź jaskiniowy (Ursus spelaeus) był znacznie, bo aż o 1/3 większy od występującego obecnie w Tatrach niedźwiedzia brunatnego. Jego dieta była za to jeszcze bardziej roślinna niż współczesnego krewniaka. Hibernował w jaskiniach i zdarzało się, że to właśnie one stawały się grobem osobników, które nie zgromadziły dostatecznych zapasów tkanki tłuszczowej na zimę.
Niedźwiedź jaskiniowy wyginął 25 tysięcy lat temu, w czasie ostatniego zlodowacenia, a kilka tysięcy lat później, w XVII wieku, młody gatunek, Homo sapiens, zaczął pisać o ogromnych smoczych kościach, które pasterze odnajdywali w karpackich jaskiniach. Liczne kości pochodzą z tatrzańskich: Groty Niedźwiedziej i Jaskini Magurskiej.
Bóg gór
Bronisław Piłsudski (1866, Zułowo – 17 maja 1918, Paryż), starszy brat Józefa Piłsudzkiego, to jeden z najważniejszych humanistów w historii Polski i jednym z pionierów polskich badań etnograficznych. Zanim stał się badaczem kultury Podhala, badał kulturę ludu Ajnów.
Niedźwiedź wśród ludu Ajnów był uważany za protegowanego bóstw, ich posłańca, albo wcielenie samego bóstwa gór. Polowaniom towarzyszył obrzędy: przeproszenie bóstwa za zabicie niedźwiedzia. Według innych źródeł koncept przeproszenia bóstwa za upolowanie niedźwiedzia był .
Wierzeń dotyczących niedźwiedzia było więcej. Przebudzenie po śnie zimowym i pojawienie się z potomstwem dał początek dla mitu o możliwości reinkarnacji tych zwierząt. Wierzono również, że zabicie niedźwiedzia w górach prowadzi do wywołania burzy, gdyż duch niedźwiedzia ma moc wpływania na naturę. Dodatkowo, wśród kilku gatunków niedźwiedziowatych obserwujemy łatę futra w kształcie litery V na klatce piersiowej, która ma być odbiciem jedwabiu, w który był zawinięty amulet otrzymanym od boga gór.
Ogólnymi atrybutami przypisywanymi niedźwiedziom były odwaga, siła, wytrwałość i miłość matczyna. I dokładnie te same atrybuty łączą postrzeganie niedźwiedzia przez Ajnów i Podhalan. Po udanych łowach na niedźwiedzia w Tatrach nieraz zjadano jego części na surowo. Czyniono to by nie zdradzić swojej kryjówki rozpalonym ogniem. Opierając się o dawne rytuały magiczne wierzono też, że zjadanie wnętrzności ofiary pozwalały łowcy na przejęcie jej siły. Możliwe, że takim czynnościom oddawał się też najsłynniejszy tatrzański polowac i przewodnik tatrzański, Sabała.
On
Niedźwiedzie są jednym z najbardziej niebezpiecznych gatunków na świecie. To pewnie dlatego każde dziecko dostaje jednego do ochrony. – , „Diabelski młyn”
Dzisiaj przyszedł czas na odwdzięczenie się, gdyż to niedźwiedzie wymagają naszej ochrony. Podczas wizyty w Tatrach pamiętajmy o przestrzeganiu górskiego savoir-vivre. Aktualne wytyczne znajdują się zawsze na tablicach przy szlakach.
Źródła:
Barlow, A. i Paijmans, J. L. A. (2021). We sequenced the cave bear genome using a 360,000-year-old ear bone and had to rewrite their evolutionary history. The Conversation. Dostęp: 28.03.2021.
Kindaichi, K. i Yoshida, M. (1949). The Concepts behind the Ainu Bear Festival (Kumamatsuri). Southwestern Journal of Anthropology, 5:4, 345-350
Knight, C. (2008). The Moon Bear as a Symbol of Yama. Asian Ethnology, 67, 79-101.
Król, P. (2011). Niedźwiedź jaskiniowy. Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach, 26, 403-405.
Jadowska, A. (2018). Diabelski młyn. Sin Qua Non.
Jude, J. (2017). How Japan’s Bear-Worshipping Indigenous Group Fought Its Way to Cultural Relevance. Smithsonian MAGAZINE. Dostęp: 22.01.2021.
Piłsudski, B. (1912). Materials for the study of the Ainu language and folklore. The Imperial Academy of Sciences (Spasowicz Fund), 193, 237-238.
Splisgart, J. (2018). Polski badacz Ajnów – Bronisław Piłsudski (1866–1918). Wspomnienie w setną rocznicę śmierci. Gdańskie Studia Azji Wschodniej, 14, 112–127.
Zięba, F. i Zwijacz-Kozica, T. (2005). ON, czyli prawie wszystko o tatrzańskim niedźwiedziu. Tatrzański Park Narodowy.
Zwoliński, S. (1955). Tatrzański rejon jaskiniowy. Światowit, 21, 49-80.