WITKACY U FEDOROWICZÓW
Muzeum Tatrzańskie w swoich zbiorach posiada ponad 90 obrazów i rysunków Stanisława Ignacego Witkiewicza (Witkacego). Natomiast Archiwum Fotograficzne naszej instytucji może pochwalić się największą liczbą szklanych negatywów autorstwa Witkacego (ok. 300).
W zbiorach Działu Sztuki najwięcej jest portretów wykonanych pastelami – 72. Kolekcja zawiera też jeden portret rysowany węglem oraz wyjątkowy obraz przedstawiający górala namalowany farbą olejną na płótnie. Obejmuje ona również jeden pejzaż olejny na płótnie, dwa szkice olejne na tekturze oraz projekt stempla i winiety Towarzystwa Teatralnego, wykonany ołówkiem i tuszem. Ten bogaty zbiór dopełnia 13 niewielkich rysunków ołówkiem, kredką i atramentem. Kolekcja powstawała stopniowo, począwszy od portretu Stanisława Witkiewicza podarowanego Muzeum Tatrzańskiemu w 1957 roku przez Marię Witkiewiczównę (córka Jana Witkiewicza – brata Stanisława Witkiewicza) wraz z archiwaliami – dokumentami i fotografiami. Wyjątkowość kolekcji Muzeum Tatrzańskiego polega właśnie na tym, że zbudowana jest głównie z obiektów nabywanych od pierwotnych właścicieli lub członków ich rodzin. Były to osoby blisko związane z Zakopanem, ważne także dla samego artysty.
Na prezentowanej wystawie wirtualnej pragniemy przybliżyć fragment wspomnianej kolekcji związany z rodziną Fedorowiczów. Obrazy oraz zdjęcia archiwalne ukazują niezwykłą przyjaźń między barwnymi postaciami w okresie dwudziestolecia międzywojennego – artystą i meteorologiem (Józef Fedorowicz). Stanisław Ignacy Witkiewicz był częstym gościem u Państwa Fedorowiczów, portretował gospodarzy i ich rodzinę oraz przyjaciół.
Muzeum Tatrzańskie na początku XXI wieku pozyskało 20 dzieł Witkacego do swojej kolekcji pierwotnie należących do Józefa i Zofii Fedorowiczów, w tym 18 prac od córek słynnego zakopiańskiego meteorologa. Tak siostry motywowały sprzedaż obrazów Witkacego do zakopiańskiej instytucji. „Portrety pochodzą z przedwojennej o dużo większej kolekcji Józefa Fedorowicza. Witkacy pozostając 17 lat w zażyłej przyjaźni, portretował wielokrotnie z własnej inicjatywy Józefa Fedorowicza i jego najbliższą rodzinę. Decydując się na umieszczenie posiadanych przez nas portretów Witkacego w galerii Muzeum Tatrzańskiego pragniemy spełnić wolę naszego Ojca Józefa Fedorowicza, który pod koniec swego życia bardzo nas prosił abyśmy zadbały o to, by jego ukochana kolekcja witkacowska nie uległa rozproszeniu.”[1]
Józef Fedorowicz z Witkacym poznał się w 1922 roku. W tym właśnie czasie został skierowany do Zakopanego jako specjalista od meteorologii górskiej, aby zostać kierownikiem stacji meteorologicznej w Zakopanem – mierzył promieniowanie słoneczne, zorganizował sieć pozyskiwania informacji o opadach, grubości pokrywy śnieżnej oraz temperaturze w Tatrach. Józef Fedorowicz powszechnie znany był jako Wiatr Halny lub Pimek (od skrótu PIM – Państwowy Instytut «»Meteorologii). Pracownia Instytutu mieściła się na poddaszu Muzeum Tatrzańskiego. Fedorowicz brał żywy udział w życiu artystycznym Zakopanego (m.in. był aktorem w Teatrze Formistycznym stworzonym przez Stanisława Ignacego Witkiewicza), sam również malował i rzeźbił. Przez wiele lat stanowił jedną z najbardziej charakterystycznych postaci Zakopanego. Przyjaźń z Witkacym trwała kilkanaście lat – i co wyjątkowe – artysta nigdy jej nie zerwał, co czynił bardzo często w przypadku innych osób. Zażyłość relacji między Pimkiem a Witkacym opisuje m.in. Rafał Malczewski w swych wspomnieniach z Zakopanego „[Fedorowicz] Przyjąwszy od Witkacego aksamitny beret, czuł się w obowiązku przyjąć jego metody stosowane do przyjaciół. Zrywał z partnerami do niekłaniania się włącznie na okres jednego sezonu”[2]. O tej niezwykłej przyjaźni świadczą przede wszystkim obrazy. Witkacy wykonał Fedorowiczowi dziewięć portretów, z których pięć znajduje się w zbiorach Muzeum Tatrzańskiego. Pierwszy pochodzi z czerwca 1925 roku, przedstawia modela w kostiumie teatralnym. Ponieważ Józef Fedorowicz miał zdolności aktorskie, Witkacy obsadzał go w swoich sztukach. Do legendy przeszła rola Ryszarda III, którą odegrał Pimek w Nowym Wyzwoleniu Witkacego. Na obrazie widzimy Fedorowicza ubranego w fantazyjny strój, natomiast w tle znajdują się zegary i duży termometr z podziałką, będące narzędziami pracy meteorologa. W tym dziele artysta połączył fikcyjnego bohatera z realną oraz bardzo popularną w środowisku zakopiańskim postacią. Ze wspomnień Julitty Fedorowicz wiemy, iż portret ten zajmował czołowe miejsce w rodzinnej kolekcji[3]. Na fotografii archiwalnej wykonanej w zakopiańskiej willi Atlas Józef Fedorowicz dumnie pozuje przed galerią swoich portretów autorstwa Witkacego. W centralnym miejscu wisi ulubiony portret Pimka. Na kolejnej fotografii zrobionej w tym samym pomieszczeniu pozuje Anna Fedorowicz (matka Józefa) a nad nią pastel z jej podobizną, ten wizerunek również znajduje się w zbiorach Muzeum Tatrzańskiego. Obraz jest jedynym znanym portretem Anny autorstwa Witkacego. W kolekcji nie zabrakło również wizerunków żony Józefa Fedorowicza – Zofii ze Średnickich. Artysta wykonał jej pięć portretów, trzy z nich znajdują się w zbiorach Muzeum Tatrzańskiego. Pierwszy powstał w 1927 roku, tuż po ślubie Fedorowiczów. Kulisy powstania tego obrazu przytacza ich córka Julitta. « [Witkacy] Przyjrzawszy się młodej żonie przyjaciela, oznajmił: “Podoba mi się twoja Zosieńka, zaraz zrobię jej portret». Sztalugę i wszystko, co potrzebne do portretowania, Witkacy trzymał u mojego ojca, w biurze stacji meteorologicznej, które mieściło się wówczas na trzecim piętrze Muzeum Tatrzańskiego[…]”[4]. Artysta w tym portrecie uchwycił delikatne rysy twarzy i ogromne niebieskie oczy z uwagą wpatrzone w widza. Dobrze oddaje charakter modelki, którą córka wspomina jako osobę „skrywającą w sobie delikatność mimozy.”. Eugenii, czyli starszej córce Państwa Fedorowiczów, Witkacy wykonał dwa portrety, oba znajdują się w Muzeum Tatrzańskim. Ciekawszym jest ten późniejszy, wykonany w 1937 roku. Został zakwalifikowany przez artystę do „Typu C”, mimo iż zaznaczył swoją abstynencję „NΠ”, a portrety z tej kategorii powstawały zazwyczaj na alkoholowych spotkaniach towarzyskich. W obrazie przykuwają i hipnotyzują oczy dziewczynki, natomiast twarz została starannie i wiernie przedstawiona. Ponadto, głowa została ukazana w owalu, niczym w tunelu. Młodszej siostrze Julitcie Witkacy wykonał trzy portrety, z czego dwa znajdują się w Muzeum Tatrzańskim. Obraz z września 1937 roku to ulubiony portret modelki, na którym – jak sama twierdziła została uchwycona jej osobowość. Jest to również jeden z najciekawszych portretów dziecięcych wykonanych przez Witkacego. Artysta najwyraźniej dostrzegł silny charakter pięcioletniej dziewczynki, która patrzy na nas naburmuszona wielkimi oczami. W ten sposób powstał piękny portret pełen ekspresji. Zamiast przewidzianego w „Regulaminie Firmy Portretowej” dziecięcego typu B+E użył oznaczenia E+d, czyli kategorii stosowanej przez artystę w portretach pięknych pań, z domieszką „demonizmu”. Na wirtualnej wystawie prezentujemy również obraz przedstawiający siostrę Józefa Fedorowicza – Marię. Jest to jedyny znany jej portret, w tym dniu Witkacy sportretował również pozostałe rodzeństwo Pimka (Jadwigę i Ottona). Wszystkie te obrazy są oznaczone sygnaturą „T. C” czyli były wykonane na jednym z licznych spotkań towarzyskich. Do zbioru prac Witkacego będącego w posiadaniu rodziny Fedorowiczów należał również portret przyjaciela rodziny i sąsiada – Jerzego Gawlińskiego oraz prezentowane rysunki.
Zaufanie, jakim darzył Witkacy rodzinę Fedorowiczów wspomina w swych wspomnieniach Julitta. Gdy ostatni raz widzieli się z artystą pod koniec sierpnia 1939 roku Witkacy chciał się pożegnać przed wyjazdem do Warszawy i wręczył przyjaciołom klisze i fotografie swoich prac oraz zwinięty w rulon swój ostatni autoportret.[5]
Wystawa ta jest nie tylko prezentacją unikatowych dzieł Stanisława Ignacego Witkiewicza, ukazaniem niezwykłej przyjaźni z rodziną Fedorowiczów, ale również wspomnieniem Julitty Fedorowicz-Stopy zmarłej w styczniu 2021, prawdopodobnie ostatniej modelki Witkacego.
Większość prac – obrazów i fotografii autorstwa Stanisława Ignacego Witkiewicza – dostępna jest na portalu Cyfrowych Zbiorów Muzeum Tatrzańskiego – https://muzeumtatrzanskie.pl/portal/
Zofia Radwańska
Dział Sztuki
Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem
[1] Z listu do MT z dn. 4 X 2005 r. od Julitty Fedorowicz – Stopy i Eugenii Fedorowicz – Skoczek
[2] Malczewski R. Pępek świata. Wspomnienia z Zakopanego, Wydawnictwo LTW, s. 191.
[3] Wywiad z Julittą Fedorowicz w: Fedorowiczowie i Witkacy, Flach J. [w:] „Tygodnik Podhalański”, 7.12.2006
[4] Ibidem
[5] „Wspomnienia Julitty Fedorowicz-Stopy cz.1” – rozmowa Cecylii Judek z Julittą Fedorowicz-Stopą, Książnica Pomorska w Szczecinie